Рақобати абарқудратҳо ва таҳдиди он ба амнияти минтақа ва ҷаҳон
Анҷоми ҷанги сард ва авҷи қудрати ИМА, ки он вақт ба назар мерасид, ба рақобати ду абарқудратҳои бузург хотима гузошт. Аммо аллакай дар аввали солҳои 2000-ум маълум шуд, ки давраи ҳукмронии бечунучарои ИМА дар системаи ҷаҳонӣ ба охир мерасад. Мушкилоти асосии тартиботи либералии ҷаҳонӣ, ки ба омезиши капитализми бозорӣ ва демократия асос ёфтааст, пеш аз ҳама бо болоравии Чин алоқаманд буд.
Бо гирифтани механизмҳои бозор ва ба иштироки фаъолона дар ҷаҳонишавӣ, Чин режими якҳизбии худкомаро нигоҳ дошт ва аз он даст кашиданӣ нест. Чин аллакай дар солҳои 2030-ум метавонад ба бузургтарин иқтисоди ҷаҳон табдил ёбад, ба роҳбарии минтақавӣ даъво мекунад ва мехоҳад, ки андешаҳои ӯ дар ҳалли масъалаҳои идоракунии ҷаҳонӣ - аз ислоҳоти меъмории молиявии ҷаҳонӣ то чораҳои мубориза бо тағиребии иқлим ёхуд ҳамкории байналмилалӣ дар Арктика ба назар гирифта шаванд. Аз аввали асри XXI дар шимол пурзуршавии Федератсияи Руссия ба назар мерасад, ки дар минтақа ва дар арсаи ҷаҳони манфиатҳои миллӣ ва давлатии худро пеш гузошта сиёсати навро оғоз намуд.
Қувваи дигаре, ки мавқеи худро дар иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва сиёсат аз замони мустамликавӣ дорад, ин Иттифоқи Аврупо ва Британияи Кабир ба ҳисоб меравад. Гарчанде, ки ин гуруҳи давлатҳо дар натиҷаи ҷангҳои ҷаҳонӣ мавқеи худро ба фоидаи ИМА бой доданд, вале ҳануз яке аз қувваҳои асосӣ дар сиёсати ҷаҳонӣ хастанд.
Ҳамин тавр, дар замони муосир ҳолати геополитикии ҷаҳон бо як шиддат тағъир ёфта истодааст. Қувваҳои нави сиёси ва иқтисодӣ манфиатҳои миллӣ ва давлатии худро ба пеш гузошта, муносибатҳои нобаробарро ба фоидаи худ хоҳиш доранд. Дар ҳамин ҷо, бояд қайд кард, ки раванди ҷаҳонишавӣ, ба бозори умумӣ табдил ёфтани ҷаҳон, давлатҳои ҷаҳонро водор месозад, ки ба нормаҳои ҳуқуқии байналмилалиро дар ҳама самт амал намоянд. Системаи сиёси ва иктисодии муосир дар натиҷаи Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ, ва баъди пош хурдани Иттиҳоди Шуравӣ ба як шакл даромада буд. Дар муносибатҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоӣ байни давлатҳои ҷаҳон мавқеи ташкилотҳои байналхалқӣ нақши асосиро мебозиданд. Мутассифона нормаҳои ҳуқуқии байналхалқӣ, ки аз тарафи ташкилотҳои бонуфузи байналхалқӣқабул шудааст, дар амал ичро намешаванд.
Ин ҳолати ногувор ба ҷангҳои шахрвандӣ, байни давлатӣ ва минтақавӣ дар саросари ҷаҳон сабаб шуда истодааст.
Мушкилоти амнияти ҷомеаи ҷаҳонӣ масъалаҳои ҳифз ва нигоҳдории сулҳ, сиесати байналмилалии пешгирии шиддат гирифтани низоъҳо ва афзоиши ҷангҳои маҳаллӣ, коҳиши силоҳҳои қатли ом ва силоҳҳои оддӣ, манъи намудҳои муайяни силоҳҳо ва пурра аз байн бурдани захираҳои онҳо ва ғайраро дар бар мегирад.
Инчунин, ташаннуҷи сиесии байналмилалӣ ва ҳолати рақобатӣ байни антагонистони геополитикӣ, мусобиқаи силоҳ ва иҷро накардани қарорҳои пурра дар барномаҳои байналмилалии коҳиши захираҳои стратегии силоҳ, низоъҳои байни қавмӣ, динӣ ва фарҳангӣ, терроризми байналмилалӣ, фаъолияти режимҳои ғайриқонунии сиесӣ, тафовут дар сатҳи рушди иҷтимоию иқтисодии минтақаҳо ва кишварҳои ҷаҳон ҳамчун омили нооромкунанда мебошанд.
Дар давраи таҳаввули ҷаҳонӣ рақобати қудратҳои бузург дар мубориза барои назорат бар фазои ҷаҳонӣ идома дорад. Қудрате пирӯз мешавад, ки аз рӯи қудрати умумии моддӣ ва зеҳнии худ аз дигарон болотар аст ва ба онҳо қоидаҳои бозии мустақим ва ғайримустақимро дикто мекунад. Ин метавонад пешво дар заминаи тамаддун бошад ва шояд танҳо гегемони геополитикӣ бошад. Тавре, ки таърих нишон медиҳад, танҳо баъзе давлатҳо метавонанд ба мақоми пешбари тамаддун даъво кунанд.
Беҳтар шудани муносибатҳои байни абарқудратҳо имкон дод, ки сатҳи танишҳо дар Аврупо коҳиш ёбад. Маҷлиси амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо кори худро соли 1975 бо имзои санади ниҳоӣ дар Хелсинки ба анҷом расонид. Ин санад ӯҳдадориҳои мутақобилаи кишварҳои Аврупо, ИМА ва Канадаро барои эҳтиром кардани тамомияти сарҳадҳои мавҷудаи Аврупо, соҳибихтиерии онҳо, ҳуқуқҳои асосии инсон, андешидани чораҳо оид ба таҳкими амният ва эътимоди тарафайн дар Аврупо, рушди ҳамкории мутақобилан судманд сабт кардааст. Чӣ гуна ин тавозун тағир меебад: ба амиқтар шудани ихтилофоти бе ин ҳам ҷиддӣ, бо дурнамои Ҷалби Русия ба муқовимати нави ҷаҳонӣ байни ИМА ва Чин ё беҳтар кардани муносибатҳо ва таҳкими амнияти байналмилалӣ аз стратегияҳои сиесати хориҷии интихобкардаи пешвоени ИМА, Чин ва Русия вобаста хоҳад буд. Мутахассисон стратегияеро, ки манфиатҳои ҳамаи ҷонибҳои манфиатдорро ба назар мегирад, ташкили эътилофи васеи байналмилалиро, ки ба пешгирии сенарияи низоъ дар рушди муносибатҳои Амрико ва Чин равона шудааст, мешуморад. Барои татбиқи он, Русия бояд кӯшиш кунад, ки муноқишаҳо бо ҳамсояҳо ҳарчи зудтар ҳал карда шаванд, муносибатҳои муқаррарии корӣ бо кишварҳои Ғарб барқарор карда шаванд, обрӯи иштирокчии масъулиятнок ва мӯътадил дар равишҳои сиесӣ дар низоми байналмилалӣ ба даст оварад
Вазъи кунунии муносибатҳои байналмилалӣ тамоюли устувори афзоиши вазифаҳои боздоштанро дар се маркази асосии нерӯҳои низомии ҷаҳон-ИМА, Чин ва Русия нишон медиҳад. Ҳар кадоми онҳо шумораи рақибонро зиёд мекунанд. Ва афзоиши шумораи онҳо, инчунин дараҷаи муқовимат, аз вазъияти нисбатан мусоиди солҳои 1990-ум ва аввали солҳои 2000-ум оғоз меёбад, вақте ки ҳам Вашингтон, ҳам Пекин ва ҳам Москва дар шароити хеле мусоиди беруна буданд.
Дар тӯли чанд соли охир, масъалаи амнияти ҷаҳонӣ дар қатори дигар масъалаҳои глобалӣ бо назардошти зуҳуроти васеъ ва шадиди аломатҳои худ: ташаннуҷи геополитикӣ байни қудратҳои ҳастаӣ; низоъҳои мусаллаҳи маҳаллӣ ва ҷангҳои шаҳрвандӣ; фаъолияти террористон ва гурӯҳҳои мусаллаҳи ғайриқонунӣ; пайдоиш ва фаъолияти ғайриқонунии режимҳои ғайриқонунии сиесӣ; риоя накардани созишномаҳои байналмилалӣ дар соҳаи силоҳ нобудсозии оммавӣ ва силоҳҳои муқаррарӣ ва ғ.. Пешниҳодҳо оид ба ҳалли мушкилоти амнияти ҷаҳонӣ имрӯз аз ҳарвақта бештар аҳамият доранд.
Рақобати абарқудратҳо дар минтақаи Осиёи Марказӣ дар ҳама давру замон вуҷуд дошт. Аммо барои мо муҳим он аст, ки ин рақобат ба манбаи дигари шиддат ё низои мусаллаҳона табдил наёбад.Бархе аз мухолифин бозича дар дасти баъзе абарқудратҳо ва василаи ноором кардани вазъи сиёсии Тоҷикистон ҳастанд
Рақобати абарқудрат ва стратегҳои сиёсии муосир метавонанд ҳар кишварро ба бесарусомонӣ ва харобӣ оваранд. Мисоли равшани ин вазъият дар Украина ва даргириҳои мусаллаҳона дар кишварҳои арабӣ шуда метавонад. Дар ин шароит моро лозим аст, ки аз ин гуна процессхо хушьёр ва эхтиёткор бошем.
Назаров Фахриддин – номзади илмҳои таърих, муаллими калони
кафедраи таърихи умумии факултети таърих ва ҳуқуқ