Ҷомеаи башарӣ алайҳи хуруфот ва ифротгароӣ
Таҷрибаи тӯлонии башарият нишон медиҳад, ки ҷомеаҳои инсонӣ ҳамеша бо душманҳои ғайризоҳирӣ мисли хурофот ва ифротгароӣ рӯбарӯ мешуданд. Дар ҳар давру замон, аз ибтидои ташкилёбии ҷомеаҳои инсонӣ, бархӯрди манфиатҳо ва ҳамзамон ташаккул ёфтани зиддиятҳо зиндагии инсониро пур аз душворӣ ва таҳдид сохтааст. Аммо яке аз хатарноктарин таҳдидҳое, ки ҷомеаи муосири башариро дар ду қарни охир рӯбарӯ кардааст, терроризм ва ифротгароӣ мебошанд.
Ин падидаҳо, ки решаҳои худро дар тафаккури носолими хурофотӣ ва эҳсосоти шадиди динӣ доранд, бешубҳа, таҳдиде на танҳо барои як миллат, балки барои тамоми башарият гаштаанд. Ифротгароӣ на танҳо ба амнияти давлатҳо, балки ба суботи иҷтимоии тамоми ҷаҳон хатар эҷод мекунад.
Падидаҳои хурофот ва ифротгароӣ маъмулан аз фақри маърифатӣ ва донишмандӣ маншаъ мегиранд. Ҷомеаҳои аз таълиму тарбия ва маърифат дурмонда, майдони асосӣ барои ин навъ тундгароӣ ва тафаккурҳои носолим мегарданд. Бо вуҷуди пешрафтҳои илмӣ ва технологӣ, ки дар дунё шоҳид мешавем, ҳанӯз ҳам аксари одамон ба хурофотҳои нодуруст бовар мекунанд. Масалан, шубҳае нест, ки шахсони ноогоҳ ба боварҳои ғайриилмӣ, мисли таъсири қувваҳои ғайбӣ, фирефта мешаванд ва ин тарзи фикрронӣ онҳоро ба таври ногаҳонӣба доми гурӯҳҳои ифротӣ мебарад.
Ифротгароҳо аксар вақт аз ҳолати иҷтимоии заиф, бекорӣ ва набудани маърифат истифода мебаранд, то ҷавонон ва афроди заифро бо ваъдаҳои ғалат ба сафи худ ҷалб кунанд. Ифротгароӣ бештар дар он ҷомеаҳое рушд мекунад, ки дар онҳо норасоии донишу маърифат вуҷуд дорад ва ин амр боиси ташаккули афкори носолим мегардад.
Илм ва маърифат имрӯз қудратмандтарин абзоре мебошанд, ки ҷомеаро аз доми хурофот ва ифротгароӣ халос карда метавонанд. Танҳо дониши амиқ, таҳлил ва ҷаҳонбинии васеъ метавонанд афкори носолимро шикаст диҳанд. Маърифат, ки реша дар донишу хирад дорад, ҳамчун сипар бар зидди ҳама гуна зуҳуроти носолим хизмат мекунад.
Илм дар тӯли таърихи башарият борҳо нишон додааст, ки то чӣ андоза он қодир аст, ки бо таҳлил, тадқиқот ва омӯзиши дақиқ ҳақиқатро дар муқобили хурофот ва идеологияҳои носолим рушан созад. Аз замони Галилей, Коперник ва Нютон, олимон боварҳои ноилмиро таҳти шубҳа қарор дода, ҳақиқати илмиро бо далелҳои таҷрибавӣ исбот карданд. Илм на танҳо дарку шинохти воқеиятро беҳтар месозад, балки боиси тағйири радикалии ҷаҳонбинии инсонҳо мегардад ва ин ҳам дар гузашта, ҳам имрӯз натиҷаҳои назаррас додааст.
Илм ҳамчун нерӯи таҳлилӣ ва созанда тавонистааст, ки сирри олами атрофро кушояд ва инсонҳоро бо қонунҳои табиат шинос кунад. Аз таҳқиқоти асосии Нютон дар бораи ҷозиба то назарияҳои муосири квантӣ, илм равандҳо ва сабабҳои зиёди рӯйдодҳоро дар табиат нишон додааст. Ин омӯзишҳо барои инсонҳо фаҳмондаанд, ки ҳодисаҳои табиӣ, ки дар гузашта ба қувваҳои ғайбӣ нисбат дода мешуданд, дар асл зери қонунҳои физика ва химия амал мекунанд.
Масалан, дар гузашта бисёриҳо ба зарбаҳои раъду барқ ҳамчун аломати ғазаби худоён ё қувваҳои ғайбӣ бовар мекарданд. Бо инкишофи илм, инсонҳо фаҳмиданд, ки раъд ва барқ ҳодисаҳои табиианд, ки бо ҳодисаҳои электромагнитӣ вобастаанд. Ҳамин тавр, дониши илмӣ инсонро аз эҳсоси тарс ва гумроҳӣ озод мекунад, зеро ӯ дарк мекунад, ки ҷаҳони атрофаш аз қонунҳои муайян пайравӣ мекунад.
Яке аз хусусиятҳои асосии илм ин омӯзиши робитаҳои сабаб ва натиҷа мебошад. Илм бо таҳқиқоти хеш равандҳои табиию иҷтимоиро омӯхта, онҳоро тавзеҳ медиҳад ва сабабҳои рӯйдодҳоро ошкор месозад. Таҳқиқот ва таҳлили илмӣ дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла физика, биология, химия ва иҷтимоиёт, ба инсон кӯмак мекунад, ки равандҳои атрофи худро на танҳо мушоҳида кунад, балки сабабҳои аслии онҳоро дарк намояд.
Ҳангоми фаҳмидани робитаҳои сабабӣ, инсон метавонад аз як сатҳи фаҳмиши содда ба сатҳи амиқи таҳлил гузарад. Масалан, дарки он ки сирояти бемориҳои сироятӣ аз сабаби вирусҳо ва бактерияҳо ба амал меояд, на танҳо ба беморро, балки ба ҷомеаи инсонӣ имкон дод, ки усулҳои пешгирӣ ва муолиҷаи самарабахшро таҳия намояд. Дар натиҷа, эпидемияҳои харобиовар, ки қаблан ҷомеаро ҳалок мекарданд, бо кӯмаки донишҳои илмӣ ва тадқиқоти тиббӣ коҳиш ёфта, мудирияти беҳтар касб карданд.
Илм аз шахсият талаб мекунад, ки ҳар чизро бо назари таҳлилӣ ва интиқодӣ баррасӣ кунад. Тафаккури илмӣ на танҳо омӯзиши маълумотҳои дастрасро дар бар мегирад, балки талаб мекунад, ки шахсият тавонад онҳоро таҳлил кунад, бо далелҳо санҷад ва пайвандҳои сабабу натиҷаро дарк кунад. Ин равиш инсонро аз фиреби хурофот ва ақидаҳои носолим ҳифз менамояд.
Дар замони муосир, ки иттилоот ба таври бесобиқа фаровон шудааст, тафаккури таҳлилӣ барои ҳар як шахсият зарур аст. Инсон бояд дар асоси далелҳо ва таҳлил қарор қабул кунад, на дар асоси эҳсосот ё ақидаҳои дигарон. Илм ба шахс ин қобилиятро медиҳад, ки на танҳо назарияҳоро таҳлил намояд, балки онҳоро ба воситаи таҷрибаҳои амалӣ озмоиш кунад. Дар ин раванд, шахс худ шахсияти донишманд ва тавоно мешавад, ки метавонад ҷаҳонро аз диди васеъ ва бо дарки амиқ дарк кунад.
Илм на танҳо тафаккури таҳлилӣ ва интиқодиро ташвиқ мекунад, балки ба шахсият таҳаммулпазириро меомӯзонад. Вақте ки инсон бо донишҳои илмӣ ва таҳқиқоти дақиқ шинос мешавад, ӯ мефаҳмад, ки дар ҷаҳон назариёт ва андешаҳои гуногун вуҷуд доранд ва ҳамаи онҳо метавонанд дар асоси далелҳо ва таҳқиқот муҳокима шаванд. Илм шахсро ба қабули андешаҳои мухталиф, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром ба фикррониҳои дигарон водор мекунад.
Таҳаммулпазирӣ дар илми муосир нақши муҳим мебозад, зеро пешрафтҳои илмӣ ва навгониҳо маъмулан аз мубодилаи андешаҳо ва ҳамкории байни олимони миллатҳои гуногун сар мезананд. Масалан, ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи физика, тиб ва астрономия имкон додаанд, ки кашфиёти бузурге анҷом дода шаванд, ки ба фаҳмиши кулли инсоният дар бораи коинот ва қонунҳои табиат таъсир мерасонанд. Бо қабули андешаҳои гуногун ва таҳлили мунтазами онҳо, олимон метавонанд роҳҳои беҳтари таҳқиқотро интихоб намоянд ва кашфиёти навро суръат бахшанд.
Аз ҳама муҳим, илми муосир дар муқобили хурофот ва ифротгароӣ тавоно мебошад. Дар ҳоле ки хурофот кӯшиш мекунад, ки афкори инсонҳоро дар чорчӯби носолим маҳдуд созад ва ифротгароӣ ба тавассути таҳриф ва тафсирҳои ғайримантиқӣ шахсро ҷалб кунад, илм баръакс равшанӣ мебахшад. Бо овардани далелҳои мушаххас ва фаҳмидани сабабҳои амиқи рӯйдодҳо, илм метавонад ба афроди фиребхӯрда имкон диҳад, ки ба ҳақиқат назар кунанд ва аз идеологияҳои носолим дурӣ ҷӯянд.
Тадқиқоти илмӣ дар соҳаҳои гуногун ба он далолат мекунанд, ки ифротгароӣ бештар дар он ҷомеаҳое реша медавонад, ки сатҳи маърифати илмӣ дар онҳо паст аст. Дар он ҷомеаҳо, ки мардум бо донишҳои илмӣ шинос нестанд, хурофот ва тафаккури носолим бештар паҳн мешавад ва мардум ба зудӣ фирефта мешаванд. Аммо дар ҷомеаҳои маърифатнок, ки илму дониш арзиши олӣ дорад, инсонҳо тавонанд, ки бо чашмони таҳлилӣ ва интиқодӣ ба рӯйдодҳо назар кунанд ва онҳо барои чунин ақидаҳои ифротӣ осебпазир намешаванд.Идеологияҳои ифротӣ тавассути тарбияи носолим паҳн мешаванд. Агар ҷомеа бо донишҳои дақиқ ва маърифати васеъ мусаллаҳ шавад, ин метавонад дар сатҳи байналмилалӣ пеши роҳи ин падидаи хатарнокро гирад.
Тарбия ва омӯзиши ҷавонон бояд бар асоси арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ бошад. Ин насл бояд бо қаҳрамонҳои миллат шинос карда шаванд ва бо таҳқиқоти илмӣ ҳамоҳанг бошанд, то тавонанд дар баробари тафаккури носолим ва идеологияҳои ифротӣ истодагарӣ кунанд. Ҷавонон бояд бидонанд, ки терроризм ва экстремизм (ифротгароӣ) на дин дорад, на миллат, балки як падидаи ҷаҳонӣ аст, ки тамоми башариятро таҳдид мекунад.
Ҳамзамон, бояд ба падару модарон нақши асосии худро дар таълиму тарбияи фарзандон дарк кунанд. Аз оила маншаъ гирифтани маърифати солим метавонад заминагузори ояндаи муваффақи ҷомеа бошад.
Бо якчанд амалҳо, мо метавонем дар сатҳи ҷаҳонӣ барои истиқрори афкори илмӣ ва маърифатӣ дар ҷои хурофот ва ифротгароӣ кӯшишҳои ҷиддӣ ба харҷ диҳем:
- Густариши таълимоти илмӣ: Таъсиси барномаҳои таълимии махсус барои мактабҳо, ки ба таҳкими дониши илмӣ ва дур аз хурофот равона мешаванд.
- Нақши падару модарон: Тарбия ва таълими фарзандон дар рӯҳияи миллӣ, дур аз хурофот ва эътирофи қаҳрамонҳои миллати худ.
- Таъсиси форумҳои илмӣ ва фарҳангӣ: Таъсиси чорабиниҳои байналмилалӣ барои мубодилаи таҷрибаҳо дар самти мубориза бо ифротгароӣ ва хурофот бо ҳамкории муҳаққиқон ва зиёиёни тамоми дунё.
- Маърифати илмӣ ва фарҳанги таҳаммулпазирӣ: Илм ба шахсиятҳои таҳаммулпазир ва донишманд имкон медиҳад, ки равобити сулҳомези байни гурӯҳҳои гуногунро ташвиқ кунанд. Ҳамин гуна маърифати васеи илмӣ на танҳо фаҳмишро байни одамон зиёд мекунад, балки имконияти ҳамкориро дар сатҳи ҷаҳонӣ фароҳам меорад.
Дар ҳоле ки хурофот ва ифротгароӣ ҳанӯз ҳам ба фикру зеҳни одамон асар мерасонанд, илм ҳамчун чароғи роҳнамои ҳақиқат нақши хатарноки ин падидаҳоро кам мекунад. Ҷомеаи инсонӣ дар баробари таҳдидҳои хурофот ва ифротгароӣ танҳо тавассути илму маърифат метавонад муваффақ шавад. Омӯзиши илмӣ, маърифат ва тарбияи дуруст воситаҳои асосӣ барои пешгирии ҳар гуна падидаҳои носолим мебошанд. Танҳо бо истифода аз илму дониши воқеӣ ва ҳамкории байналмилалӣ метавон ба ояндаи муваффақ ва бидуни таҳдидҳои иҷтимоӣ умед баст. Мубориза бо ин хатарҳо танҳо дар асоси маърифати илмӣ ва таҳлили дуруст имконпазир аст. Ба ин тартиб, илму маърифат на танҳо воситаи мубориза, балки роҳи асосии ҳалли муаммоҳои ҷаҳонӣ, сулҳу ҳамкорӣ ва пешрафт мебошад.
Махкамова Гавҳарой –мудири шуъбаи докторантура
Ёқубова Маҳфуза – мутахассиси шуъбаи докторантура